همانطور که میدانید درس پیشگیری یکی ازدروسی است که در جرم شناسی بسیار با اهمیت است. با توجه به اینکه پیشگیری بسیار سهل تر از درمان هست می توان از دیدگاه علمی پیشگیری را به این ترتیب تعریف کنیم. هر اقدام کنشی سیاست جنایی با هدف محدود کردن امکان ارتکاب جرم از گذرگاه دشوار کردن و یا سخت کردن و یا کاهش و تعدیل ارتکاب به جرم بدون اینکه در این راه ما بر مجازات تعیید و تاکید داشته باشیم.
بدیهی است که جایگاه پیشگیری در هر کدام مدل های سیاست جنایی منوط به مرجع سیاست جنایی و ایدئولوژی حاکم بر آن هست.
از این روز تقصیر پذیری سیاست جنایی از یافته های جرم شناسی باعث ثابت شدن جایگاه اقدامات پیشگیری کنشی در سیاست جنایی به خصوص در مدل مردم سالار یا مختلط سیاست جنایی حائز اهمیت می باشد. حقوق پیشگری از منظر جرم شناسان به معنای این است که یک رشته تخصصی مستقل از یک سلسله مقررات و ضوابط و ضمانت اجرا تشکیل شده است که شامل قوانین و مقررات لازم به پیشگیری از جرم و رویه های عملی پیشگیری و نهادهای متولی و مدیریتی یعنی سیاست گذاری و اجرای پیشگیری است.
امروزه حقوق کیفری منبع اصلی راهبردی واکنشی است. و حقوق پیشگیری، منبع عمده راهبردی کنشی است. پس حقوق کیفری منبع اصلی واکنش و حقوق پیشگیری منبع عمده کنشی به حساب می آید.
توسعه، کنترل یا پیشگری یعنی موردی که باعث دل نگرانی افراد جامعه و فعالان سیاسی اجتماعی است که حامی حفظ حریم خصوصی و آزادی های مشروع می باشد. این امر باعث شده تا استقبال حاکمان و دولت مردان از تدابیر پیشگیرانه از جرم، و کم کردن فضای آزاد جامعه و توسعه ناهمگون فضای کنترل شده همراه باشد. با اینکه جرم انگاری به عنوان اقدامی که سعی کرده چتر خود را بر روی تمامی افعال و ترک فعل هایی که باعث ایجاد جرم و ضمانت اجرایی آنها مجازات هست گسترش دهد. اما استقبال برخی از کشورهای تابع مدل مردم سالار سیاست جنایی از پیشگیری موقعیت مدار و یا سیاست جنایی اقدارگرایی فراگیر حاکم در یک کشور باعث گسترش کنترل اجتماعی و ایجاد این دل نگرانی شده است. اساسا آن دسته از تدابیری که کنشی و اقدامات پیشگیرانه را دربر دارد یک حومه ای از رشد مدار یا جامعه مدار بودن است و نزدیکی که با توسعه کنترل و نظارت فراگیر بر زندگی افراد ندارد اما با زیاد شدن رشد جمعیت و روی آوردن روستاییان به شهرها و دیگر موارد باعث شده گرایش به گونه‌های پیشگیری وضعی بیشتر شود.
در راستای پیشگیری کرامت مدار بایستی توضیح بدیم که همه جوامع به شیوه های مختلف مدیریت و کنترل جرم جهت تامین امنیت و نظم اجتماعی و پیشگیری از بزه کاری را به آن متصل می شوند. اما در حیطه کنترل و مدیریت و ایجاد تعادل بین مفاهیمی چون کرامت انسانی، امنیت، آزادی و آسایش عمومی یک سری چالش هایی در نظام عدالت کیفری وجود دارد. یکی از مواردی که همیشه در حکومت های مردم سالار از ارزش های متعالی برخوردار بوده است و بعضا در حوزه های نظری و عقلی بسیاری با آن مواجه می شوند رعایت شاخص های بنیادی و اهمیت به کرامت انسانی بوده است. خداوند به انسان کرامت بخشیده و او را حخلیفه روی زمین قرار داده است. اگر چه معیارها و ریشه های برگزینندگی را بر روی تقوا معطوف کرده است اما انسان ها را در بین سایر موجودات عالم از ویژگیهای خاصی برخوردار است و به خاطر همین ویژگی ها است که از دیگر موجودات جهان متمایز است. و آن عقلی است که به وسیله آن حق را از باطل، خیر را از شر و منفعت را از ضرر تشخیص می دهد.
تفکرات مثبت لزوم کرامت انسانی در آثار بسیاری از اندیشمندان علوم انسانی و حقوق کیفری وجود دارد. اوصافی مانند احتیار، اراده،آگاهی، وجود کرامت، برخورداری از عقل و تفکر از ظرفیت هایی است که درنهاد آدمی برای توجیه کرامت انسانی کافیست. لذا تدوین سیاست های پیشگیرانه و پیشگیری و توجه به کرامت مندی انسان کافیست.
برای تدوین سیاست های پیشگیرانه از جرم باید با مبنا و مبدا قرار دادن این امر مهم همراه باشیم. که حقوق بشر جزو جدا ناپذیر وجود انسانی و لازم است تا ضمن تکریم شخصیت شهروندان از هر اقدامی که باعث شود تدابیری نقض کننده و یا تبعیض آمیز نسبت به این موضوع باشد اجتناب کنیم.
پیشگیری کرامت مدار بدون شک یکی از مفاهیمی است که همیشه در حقوق کیفری و حقوق بشر از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
موضوع علم سیاست جنایی از دیدگاه جرم شناسان را می توان به عنوان شیوه پاسخ دهی به بزه کاری بدانیم. و جرم و انحراف پاسخ هایی هستند که ارکان متشکل سیاست جنایی را تشکیل می دهند. که شبکه ارتباطی بین عناصر مبین نوع و همچنین ساختار سامانه ای هیات حاکمه که شامل مجموعه پاسخ ها اعم از اقدامات و برنامه های کنشی و واکنشی است. که در قبال جرم و انحراف با در نظر داشتن میزان نقض هنجارها و ارزش های واجد ضمانت اجرای رسمی مورد حمایت جامعه توسط دولت از یک طرف و پاسخ دهی به انحراف و یا کج روی از طرف جامعه مدنی و سازمان های مردم نهاد از طرف دیگر می باشد. به عبارت دیگر سیاست جنایی مشتمل بر کلیه اقدامات سرکوب گرایانه و پیشگیرانه است که حسب راهبرد کنونی دولت ها در برابر بزه کاری و بستر های موجود مبنی بر اتخاذ رویکرد علیت گرایی عقلانی و تدابیر بازپروانه و اصلاحی چاره اندیشی شده است و یا به نگرش دیگر بر مبنای عدم استفاده از آموزه های جرم شناختی و تشدید سزاگری ماهیت سیاست های پاسخ دهی تنظیمی از جانب خود و یا جامعه مدنی را در بر میگیرد.
ویژگی های مدل مردم سالار سیاست جنایی
نظام های مردم سالار با رویکرد سیاسی عقل گرا و بهره گرفتن از ره یافته های علمی سعی می کنند تا با راهبردی کردن انسان مدار کردن و براساس مداخله حداقلی دولت در راستای سیاست جنایی شرایط مساعد برای اعطلای مقتضیات مادی مردم و معنوی مردم گام بردارند. به صورتی که بتوانند در راستای رشد و توسعه همه جانبه بشریت تلاش کنند. در مدل بندی سیاست جنایی مثل مدل لیبرال دموکراتیک که می توانیم از آن به عنوان مدل مردم سالار یا مختلط نام ببریم.
ابزارهای مقابله با بزه کاری به دوصورت است: مجازات و پیشگیری
مقاله با بزه کاری همیشه در جوامع مختلف مورد بحث بوده است و با استفاده از دو ابزار اساسی پیشگیری و مجازات مقابله داشته است.
پس بزه کاری با دو ابزار پیشگیری و بزه کاری روبرو بوده است. این مسئله در دوره های مختلف بشر از شدت و ضعف برخوردار بوده است. رویکردهای سزا گرا یا اصلاح گرایی دولت ها که دیدگاه های آنها در راستای سیاست جنایی و میزان اعتقاد آنها به یافته های علمی در دوره بازه زمانی خود حکومت بر این اعتقاد بودند که پیشگیری جرم شناختی و به اصلاح مجرمین بدون شک بعد از یک فرایندی که جرائم و گسترش ترس از جرم وتاثیر پذیری جامعه از تبعات منفی آنها ناکارآمدی رویکردهای سزاگرایی را بر مبنایی بر استفاده از راه های واکنشی و رسمی، افزایش اختیارات پلیس و دستگاه قضایی و نظام عدالت کیفری از اقدامات پسینی که منحصر در مجازات و بعذا در اصلاح مجرم بود به سمت جرم شناختی پیشگیری از جرم که به دنبال شناسایی عوامل ارتکا به جرم و اجرای سیاست پیشگیری مقنع بود که بر امور کنشی جهت پیدا کرد. پس واکنشی میشه رویکرد سزاگزایانه و کنشی میشه رویکرد پیشگیرانه.
جرم شناسان و سیاست گذاران جنایی، در جهت پیشگیری از جرم نه تنها به مسائل اکادمی و ایده ئولوژی حاکم بر جامعه بر مرحله شکل گیری تاکید داشتند، بلکه این راهبرد را و این پیشگیری از جرم را خواستند به مقصد رسانند تا اینکه بتوانند ان بستر واقعی را به وجود آورند.
می دانید که اصل قانونی بودن جرم و مجازات صراحتا و شفافیت لازم دارد و هیچ تفسیر و تعبیری نمی تواند خدشه ای به اصل قانونی بودن وارد کند. پس ما نتیجه میگیریم که در تعریف بزه و جرم سعی شده تا از بستر و از راهکارهای پیشگیری از جرم استفاده شود. حال ببینیم نقش رسانه در تغییر گونه های پیشگیری از جرم چه هست؟
می بینیم که رسانه که شامل رادیو، تلوزیون، فضای مجازی، روزنامه و ….. و تمام رسانه هایی که اطلاع رسانی می کنند در تغییر گونه پیشگیری از جرم بسیار تاثیرگذار می باشند و درجوامعی که مردم سالار هستند می توان گفت که ایجاد ناامنی و ترس در میان افراد جامعه که خواسته و یا ناخواسته از رسانه استفاده می کنند در به کار گیری اقداماتی که جنبه احتیاطی و پیشگیری و جلوگیری از بزه های بالقوه به فعل رسیدند همراهی و ملازمت دارد. چون در جوامع مردم سالار مردم خیلی در پی رسانه ها هستندو اطلاع رسانی که رسانه ها انجام میدهند باعث می شود تا اطلاعات مردم بیشتر شده و ایجاد ترس و ناامنی برای آنها بوجود آید.
سیاست های جامعه پیشگیری لازم را می تواند از طریق رسانه اطلاع رسانی کند. پس می بینیم که در سیکل و زنجیره ای که وجود دارد رسانه می تواند نقش بسیار مهمی در پیشگیری از جرم داشته باشد.
پس نقش رسانه از یک سو اطلاع رسانی کردن است که ایجاد ترس و ناامنی می کند. اما از طرف دیگر افرادی که ذیصلاح هستند و حاکمیت را به دست دارند سعی می کنند تا از طریق برگرداندن امنیت در جامعه و راه کارهایی که از طریق رسانه به مردم اطلاعرسانی می کنند بتوانند امنیت را در جمعه حاکم کنند.
پیشگیری موقعیت مدار برخلاف پیشگیری اجتماعی به دنبال مطلوب کردن و بهینه سازی شرایط فردی و اجتماعی جامعه است. و جهت جلوگیری شکل گیری خواسته ها و تمایلات مجرمانه و هدف از این پیشگیری موقعیت مدار نوعی قوت و توان گیری است که به تدابیر و اقدامات غیر قهر امیز از طریق تغییر در موقعیت قبل بزهکار و صیانت و تغییر در موقعیت بعد از بزهکاری و در راستاای جبران و صیانت بزه دیده است. پس پیشگیری وضعی از لحظای که تمیرکز خود را از طرح ها و تدابیر پیشگیری اجتماعی که به دنبال از بین بردن عوامل ریشه ای جرم بودند معطوف می کند. به فرصت ها و موقعیت هایی که جرم در آن واقع می شود. و بسیار مورد استقبال سیاست گذاران جنایی می شود.
پیشگیری در مقابل سرکوبی
مقابله با بزهکاری همیشه در همه جوامع وجود داشته است. و جوامع با عرف و قوانین مختلف خود با استفاده از دو ابزار اساسی پیشگیری و مجازات با جرم مقابله کرده است که دردوره های مختلف بشری دارای قوت و ضعف بوده است. گاهی اوقات از رویکرد سزاگرایانه و یا بعضی اوقات از رویکرد پیشگیرانه که جرم شناسی جهت اصلاح مجرمین استفاده کرده است. تقویت رویکرد این پیشگیری از جرم در قالب پاسخ به محدودیت های نگرش های سنتی کیفری نمایان شدند و به وضوح مشخص است که پیشگیری از وقوع یک حادثه زیان بار شده است. با در نظر گرفتن یک سری مسائل علمی و اخلاقی از نظر عقلی و منطقی ترجیه بر این است که پیشگیری قبل از مجازات صورت گیرد و پیشگیری امری عقلانی می باشد.
مرحوم علاوه جعفری معتقد است که در گذشته بین اراده و تصمیم فرقی قائل نبودند و همانقدرکه شوق بر این داشتند که رفتارها از تصمیم و اراده جدا شوند. اما از نظر مرحوم علاوه جعفری بین اراده و تصمیم چند تفاوت مهم وجود دارد. تصمیم حالت شدت یافته اراده است. در بسیاری از اوقات اراده برای انجام کاری را ما در خودمان احساس می کنیم اما اثری از تصمیم در درون ما احساس نمی شود. اما اگر خواستن به درجه شدیدی برسد، اما چون احتمال نرسیدن به هدف را میدهیم تصمیم نمی گیریم.
اراده دارای انواع مختلفی است. اما تصمیم یک حقیقت است.
اراده به معنی خواستن و اشتیاق به کارهای غیر ممکن است. در صورتی که محال است تصمیم به کارهای امکان ناپذیر تعلق گیرد.
ویژگی های اراده از نظر مرحوم علاوه جعفری
ایشان 5 ویژگی برای اراده اعلاکردند که شامل مشترک بودن اراده بسیط یا مرکب بودن، اراده شدت یا ضعف اراده، وسیله بودن اراده و متنوع بودن اراده است.
مشترک بودن اراده بین انسان و حیوان از پدیده هایی است که بین انسان و حیوان مشترک است. البته بین اراده انسان و حیوان دو تفاوت وجود دارد. 1-دامنه جلب منفعت و رفع ضرر در انسان بیش از حیوان است. 2 انسان دارای شخصیت و وجدان است اما برای حیوان چنین چیزی متصور نیست. اراده همواره یک پدیده ساده و بسیط نیست. بسیط یا مرکب بودن آن تابع بسیط یا مرکب بودن موضوع متعلق به اراده می باشد.
شدت و ضعف داشتن اراده در میان همه افراد یکسان نیستو به صورت یکنواخت وجود ندارد. از نظر ایشان شدت و ضغف اراده تابع شدت و ضعف انگیزه است. هرچقدر انگیزه محکم تر، اراده قوی تر خواهد بود. اراده وسیله ای است که فرد را به هدف می رساندو اراده یک پدیده واحد نیست و شامل پدیده های متنوع و علل و انگیزه هایی است.
پیشگیری رشد مدار
در جوامع مردم سالار پیشگیری رشد مدار بسیار مورد توجه سیاست مداران جنایی واقع شده است. . هدف این است که بازده فرهنگی اجتماعی موجود شود. بر پیشگیری رشد مدار بسیار تاکید شده است و به شدت مورد توجه می باشد.
از دیدگاه نظریه پردازان به پبشگیری رشد مدار شناسایی کودکان و نوجوانانی که در معرض خطر هستند بسیار مورد توجه و سعی شده به مجموعه ای از محرک های علت و معلولی را بیابند و در صدد رفع عوامل و عللی که باعث می شود نوجوانان در ورطه جرم قرار گیرند کاسته شود. اگر درجامعه ای کودکان و نوجوانان تحت کنترل باشند، کنترل های علمی، کنترل هایی هستند که براساس سیاست های جنایی وجود دارند.
و سعی میکنند تربیت را برای افراد در نظر بگیرند که کودکان و نوجوانان که نسل آینده هستند از لحاظ پیشگیری به سمتی روند که کمتر در معرض ارتکاب به جرم قرار گیرند. و همین امر باعث شده تا نظریه پردازان در مدل مردم سالار از پیشگیری رشدمدار استفاده تا نرخ جرم کاهش پیدا کند.
پیشگیری موقعیت مدار یا وضعی با در نظر گرفتن این واقعیت که علی رغم بکار گیری تدابیر مختلف پیشگیری اجتماعی باز هم ما شاهد جرم و بزهکاری و بزه دیدگی در کشور هستیم. براساس نظریه فرصت جرم، در مثلثی که جرم تکمیل می شود، یک راس بزهکار، یک راس بزه دیده و راس دیگر آن موقعیت و یا وضعیت می باشد.
نظریه پردازان پیشگیری موقعیت مدار و یا وضعی، معتقدند که هدف پیشگیری اجتماعی از بین رفتن عوامل مختلف جرم است که افراد را مستعد بزه دیدگی و یا بزه کاری می کند. اما در عمل، اولا هیچ گاه نمی توان به حالتی رسید که تمام اقدامات پیشگیری اجتماعی بعه نتیجه مثبت رسند و دیگرهیچ بزه کار و بزه دیده ای به جامعه اضافه نشود. ثانیه روی تمام بزهکارها نمی توانیم کاملا مسلط باشیم و اقداماتی را انجام دهیم که به سمت جرم نروند. باید بپذیریم که پیشگیری اجتماعی به تنهایی ناقص است، و باید در کنار آن تدابیر پیشگیرانه دیگری بکار گیریم. که با وجود بزهکاران تحریک شده و بزه دیدگان بالقوه موقعیت و یا فرصت همراهی زمانی و مکانی بین بزه دیدگان و بزهکاران و اهداف جرم به وجود نیاید. یعنی باید ما این ارتباط با کم و کنترل کنیم. لذا این نوع پیشگیری به دنبال از بین بردن و خشکاندن علل و عوامل جرم می باشد. در درون بزهکاران بالقوه و تلاش برای اصلاح دائمی آنها در تدابیر و اقداماتی که درپیشگیری موقعیت مدار وجود دارد. پس ما نتیجه میگیریم که بایستی از روش های پیشگیری دیگر استفاده کنیم تا اینکه افراد کمتر بتوانند در ورطه جرم غوطه ور شوند.
