یکی از جرائم مهم که در کشور شایع است جرم کلاهبرداری میباشد. این جرم را میتوان از جرائم مرکب و مقید دانست و هم چنین همانند سایر جرائم از 3 عنصر قانونی، مادی، معنوی تشکیل شده است و برای اینکه متهم، محکوم به جرم کلاهبرداری شود باید کلیه اجزای این عناصر توسط مرجع تعقیب اثبات گردد. ولی این نکته حائز اهمیت میباشد که هنوز قانون تعریفی از کلاهبرداری ارائه نکرده است اما تعریف مورد اتفاق نظر حقوقدانان از کلاهبرداری عبارت است از تحصیل مال دیگری با توسل به وسایل و مانورهای متقلبانه.
بنظر استاد گرامی آقای دکتر میرمحمد صادق: عنصر قانونی را نباید به عنوان عنصر مجزا بررسی کرد بلکه عنصر قانونی در واقع پرتوی از اصل قانونی بودن جرم و مجازات و زیر بنای عناصر مادی و روانی دانست یعنی عنصر قانونی هم عرض عناصر مادی و روانی نیست بلکه عناصر مادی و معنوی مبتنی بر قانون هستند یعنی تنها بنابه تصریح قانون ما میتوانیم رفتار یا حالات خاصی را به عنوان عناصر مادی و معنوی جرمی ثبت کنیم و نتیجه میگیریم رابطه بین عنصر قانونی و دو عنصر مادی و معنوی رابطه طولی است نه عرضی.
عنصر قانونی این جرم ماده 1 و 4 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری مصوب 1367 میباشد.
و البته با توجه به جرائم جدید مادهی 13 قانون جرائم رایانهای در رابطه با کلاهبرداری رایانهای بحث شده است.
کلاهبرداری در 3 شق: ساده، مشدد، رایانهای متصور میباشد. عنصر قانونی کلاهبرداری ساده در ماده 1 قانون تشدید میباشد و عنصر قانونی کلاهبرداری مشدد در دو حالت متصور میباشد. الف) موضوع 1 قانون تشدید و ب) موضوع ماده 4 قانون تشدید که از طریق تشکیل شبکه یا باند میباشد.
و عنصر قانونی کلاهبرداری رایانهای موضوع ماده 13 قانون جرائم رایانهای (موضوع ماده 741 کتاب پنجم ق.م.ا) میباشد.
عنصر مادی جرم کلاهبرداری
عنصر مادی به عنوان نمایش خارجی اراده مرتکب از رفتار، موضوع و مجموعه شرایط و اوضاع و احوال را شامل میگردد که وجود دو جزء رفتار مجرمانه و موضوع جرم، در همه جرائم الزامی است و اگر جرم مقید باشد هم چون کلاهبرداری نتیجه و رابطه علیت نیز از اجزای تشکیل دهنده عنصر مادی است و بایستی به خاطر سپرد که مرتکب در این جرم هر فرد میتواند باشد و رفتار مجرمانه بایستی در قالب فعل مثبت باشد و وسیله دارای اهمیت خارجی است باید متقلبانه باشد و زمان و مکان تاثیری ندارد و ویژگی بزه دیده شرط نیست و بزه دیده در جرم کلاهبرداری انسان است.
عنصر معنوی جرم کلاهبرداری
جرم کلاهبرداری نیاز به عنصر معنوی یا روانی دارد که میتوان آن را شامل سوء نیت عام و سوء نیت خاص دانست.
مرتکب باید عمد در بکار بردن وسایل متقلبانه داشته باشد یعنی مرتکب باید عامد باشد. در کلاهبرداری علاوهبر سوء نیت عام باید سوء نیت خاص داشته باشد.
منظور از سوء نیت خاص: همان مقصد نتیجه که در این جرم باید وجود داشته باشد. کلاهبرداری همانطوریکه ذکر شد یک جرم مقید به نتیجه است و ماده 144 ق.م.ا بدان اشاره نموده است. در جرم کلاهبرداری سوء نیت خاص قصد بردن مال دیگری است. در جرم کلاهبرداری علم به حکم مفروض است یعنی افراد جامعه همه میدانند این جرم است و جهل به آن مسرع نیت که ماده 155 ق.م.ا اشاره نموده است، اگر فردی جاهل به حکم باشد منع از مجازات مرتکب نیست.
ولی علم به موضوع بایستی وجود داشته باشد و موضوع آن چیز است که رفتار مجرمانه بر روی آن انجام میشود و مرتکب در این جرم باید علم به موضوع داشته باشد. پس مرتکب باید بداند عملی که انجام میدهد بر روی مال متعلق به دیگری است.
سوء نیت عام: یعنی مرتکب قصد توسل به وسایل متقلبانه را داشته باشد و دارای سوء نیت خاص یعنی قصد بردن مال دیگری و ورود به غیر و منتفع شدن خود یا فرد دیگری را داشته باشد و بایستی اذعان داشت انگیزه در تحقق این جرم تاثیری ندارد.
نکته حائز اهمیت: مجازات مرتکب کلاهبرداری ساده طبق قانون بدین صورت تغییر کرده: اگر ارزش مال برده شده بیش از یک میلیارد ریال باشد 1 تا 7 سال حبس و جزای نقدی معادل مال برده شده است و اگر ارزش مال برده شده یک میلیارد ریال یا کمتر باشد 6 ماه تا سه سال و نیم حبس و جزای نقدی معادل مال برده شده و رد مال میباشد و اگر یک میلیارد ریال یا کمتر باشد در زمره جرائم قابل گذشت قرار گرفته است.